Lạm Phát và Thế Giới Tị Hiềm

Trích lược bài viết phần Lạm phát và Thế giới tị hiềm (sự phân cách giàu nghèo). Cần một thế giới bao dung hơn.

Lạm phát

Lạm phát là một vấn đề rất nghiêm trọng, nó có thể từ từ giết chết các nền dân chủ hay thể chế như cách các cuộc khủng hoảng diễn ra ở Châu Mỹ Latin. Một khi quần chúng học được cách dùng sức mạnh bầu cử để tiếp tục nuôi dưỡng các chính phủ hay bơm thêm tiền, thì điều này sẽ diễn ra liên tục và bị lạm dụng – kéo theo sự phá hủy dần dần của nền văn minh. Tất nhiên việc này diễn ra trong khung thời gian dài (long-range). Nếu quan sát nền Cộng Hòa La Mã (Roman Republic – kéo dài hơn 450 năm), dù đạt đến đỉnh cao của quyền lực tuyệt đối họ vẫn không ngừng khiến đồng tiền lạm phát (currency) suốt vài trăm năm – để rồi cuối cùng cả đế chế sụp đổ. Đây là mối nguy to lớn trong thời gian dài (tách biệt khỏi các mối nguy khác như chiến tranh hạt nhân). Giả thuyết an toàn nhất cho các nhà đầu tư là trong vài trăm năm tới, giá trị đồng tiền sẽ đi về không. Đây là một giả thuyết thực tiễn nhất của tôi. Môi trường lạm phát cực kỳ nguy hiểm. Điều đưa Hitler đến quyền lực chính là sự kết hợp giữa lạm phát của nền cộng hòa Weimer (vốn tiêu diệt hoàn toàn các khoản tiền tiết kiệm của tầng lớp trung lưu tại Đức) và Đại Suy Thoái. Đó là hai cú đánh liên hoàn (one-two punch). Khi nắm quyền, Hitler đã mị dân một cách điên cuồng – hắn có đến 40% phiếu bầu (cao bất thường trong nền dân chủ kiểu Đức), nhanh chóng chuyển hóa thành một kẻ độc tài hung hăng, đẩy cả thế giới vào Thế Chiến. Lịch sử không bao giờ dễ chịu, dù Đức mà Hitler được chuyển giao đã là một quốc gia phát triển (advanced) và văn minh (civilized). Nếu chúng ta để cho quốc gia suy thoái (deteriorate) quá nhiều thì cái nhận được cuối cùng chính là Hitler như thực tế đã chứng minh. Khi in tiền với quy mô lớn như các quốc gia hiện đại đang làm, cụ thể như Nhật Bản, Hoa Kỳ, Châu Âu, cả thế giới sẽ rơi vào khủng hoảng theo quy mô chưa từng có (dù biết trước kết cục mà vẫn làm). Có lẽ vẫn còn một thời gian dài trước nữa tất cả mới bung bét ra.

Volcker (cựu Chủ tịch FED), sau thập niên 70, đã đưa lãi suất cơ bản (prime rate) lên đến 20%, đồng thời ép chính phủ phải trả đến 15% trên trái phiếu chính phủ (gov bonds) – đó là một đợt suy thoái tồi tệ, diễn ra trong thời gian dài và gây ra nhiều giận dữ. Munger hy vọng Hoa Kỳ sẽ không đi đến đó một lần nữa. Điều kiện cho phép Volker đưa ra các chính sách cứng rắn như vậy mà không có sự can thiệp của các chính trị gia là cực kỳ khác lạ (unsual). Trong bối cảnh thập niên 2020, cần áp dụng các chính sách tương tự như vậy. Tuy nhiên, các chính trị gia hiện đại khó có đủ ý chí để cho phép “Volcker mới” đưa ra các quyết định cứng rắn tương tự cho nền kinh tế, hay chủ đích tạo ra giai đoạn suy thoái mới. Những vấn đề hiện tại thì rất khác với những vấn đề cũ cách đó nhiều thập kỷ. Cơn địa chấn mà chúng ta đón nhận sắp tới có thể còn tệ hại hơn những gì mà Volker từng xử lý và cực kỳ khó khắc phục. Hãy quan sát các quốc gia Châu Mỹ Latin dám in quá nhiều tiền, cái dân chúng nhận được cuối cùng chính là các chính trị gia có tiếng nói mị dân mạnh mẽ (strongmen). Điều này đã được Plato, triết gia cổ đại, nhận định khi quan sát những gì diễn ra trong nền dân chủ thành bang Hy Lạp (Greek city-state): khi mọi thứ tập trung quanh một người, một phiếu bầu, cùng rất nhiều lề luật (legalities) thì cuối cùng dân chúng có kẻ mị dân (demagogues). Nền dân chủ suy tàn. Những gì xảy ra cách đó hai nghìn năm ở Hy Lạp đã lặp lại ở châu Mỹ Latin.

Tất nhiên Munger không muốn Hoa Kỳ cũng đi vào vết xe đổ như vậy. Nước này đã làm rất nhiều điều cực đoan và không rõ vấn đề phải đối diện sắp tới là gì. Liệu có giống như Nhật Bản (vượt qua giai đoạn in tiền vô tội vạ) hay một thứ gì đó tồi tệ hơn nhiều. Điều khiến cuộc đời thú vị chính là chúng ta không biết nó diễn ra như thế nào. Các hành động của chúng ta, không hiểu sao, luôn bị hút vào việc tạo ra những vấn đề rất nghiêm trọng. Nhật Bản vẫn duy trì được quốc gia văn minh dù đối diện với quá trình in tiền quá mức (nếu so với các tiêu chuẩn trước đó). Việc in tiền quả thực rất hấp dẫn (seductive), bạn có một khoản nợ với lãi suất đi kèm (interest-bearing debts) và phải trả lại bằng tài khoản vãng lai (checking accounts). Nhưng đột nhiên, nhờ chính sách nào đó, bạn không còn phải trả lãi suất nữa, cứ như thiên đường ập đến. Các nhà làm luật hay chính trị gia cần lấy lòng công chúng bằng các chính sách kiểu như vậy: xóa bỏ việc chi trả lãi suất (interest payments) và khiến nguồn cung tiền bị đẩy lên. Thứ gì càng quyến rũ hấp dẫn thì càng bị lạm dụng.

Cần chân nhận, chúng ta sẽ phải đi qua giai đoạn (hay chu kỳ) suy thoái đầy giận dữ (agony) cũng như giai đoạn tăng trưởng – hãy chuẩn bị tâm thế bước qua bình thản nhất có thể. Nhà thơ vĩ đại Joseph Rudyard Kipling từng nói: “Hãy đối xử với hai thái cực trong cuộc đời giống như nhau (Vinh Quang hay Thất Bại)” Hãy đối đầu với cả ban ngày và ban đêm, bùng nổ (boom) cũng như vỡ tan (burst). Miễn là cuộc đời còn cho phép. Tương lai thì trông phức tạp và khó khăn, Munger chia sẻ lại lời của vị giáo sư già nua từng dạy ông: “Munger, hãy nói với tôi về vấn đề của bạn và tôi sẽ khiến nó còn khó khăn hơn.” Nhờ thái độ (kiểu Khắc Kỷ) như vậy, mà ông đã vững vàng bước qua nhiều giai đoạn suy thoái trong đời.

Hoa Kỳ có một nền kinh tế vững vàng cùng một nền văn minh kỹ thuật mạnh mẽ (strong technical civilization) – điều này sẽ tiếp tục được duy trì. Các nhà máy hiện đại sẽ dần bị lấp đầy bởi robot, một quá trình đang diễn ra sâu và rộng, tương tự như chuyển sản xuất đến Trung Quốc (để tiết kiệm chi phí). Các xu hướng này là không thể tránh khỏi. Không biết mọi thứ sẽ diễn tiến tiếp theo như thế nào, nhưng sẽ có rất nhiều vấn đề nảy sinh (adjustment problems). Tưởng tượng, một số công việc có tính công đoàn hóa (fine unionized job) mạnh nhưng bị thay thế dần bằng robot, chắc chắn xung đột lớn sẽ diễn ra. Tương tự như việc nắm một công ty như Kodak (sản xuất thiết bị máy ảnh bị phá sản) và rồi các phát minh mới xuất hiện thay thế sản phẩm của bạn. Đây là vấn đề rất khó nhằn, cái chết đang đến từ từ. Thực tế, các chính trị gia luôn muốn hấp dẫn cử tri bằng cách đưa lãi suất về không cho các khoản nợ. Khi đối diện với các vấn đề nghiêm trọng (như Covid), giải pháp dễ dàng nhất luôn là in thêm tiền (như động thái của FED). Ngay và liền, vấn đề được giải quyết tạm thời, nhưng đằng chân trời xa, cơn sóng thần đang lặng lẽ ập đến. Chính việc in tiền quá lố của nền cộng hòa Weimar mà Hitler trỗi dậy. Chúng ta rõ ràng không muốn những người lãnh đạo quốc gia chỉ chăm chăm vào cách dễ nhất: in tiền xử lý mọi vấn đề. Khi làm lần đầu không thấy nguy hại gì, họ lại bị cám dỗ tiếp tục làm lần hai, lần ba (mỗi lần gấp đôi lên). Hay nói cách khác, ném thẳng tiền vào vấn đề. Trước áp lực to lớn, quá khó để ra quyết định sáng suốt. Hoa Kỳ chắc không đủ giỏi như Nhật Bản để xử lý hậu quả sau đó (bởi Mỹ khó có thể so sánh về tinh thần kỷ luật với Nhật).

Xuyên suốt cuộc đời kéo dài gần một thiên niên kỷ, Munger không bao giờ tích trữ tiền mặt để đợi chờ điều kiện kinh tế tốt hơn. Ông luôn đầu tư vào những thứ tốt nhất mà mình có thể tìm ra (cách tiếp cận hầu như không thay đổi tới bây giờ). Daily Journal luôn dùng hết tiền mặt của mình. Berkshire cũng có phần tiền mặt dư ra, một chút tiền mặt dư (excess cash). Công ty này không làm điều này với chủ đích đong đếm rót các khoản đầu tư theo thời gian (time investments) mà thực ra, bởi không tìm thấy thứ gì xứng đáng để mua (hay ở cái giá sẵn sàng chi trả). Thật đơn giản. Ngoài kia, có rất nhiều hoạt động mua bán đầu tư không được thực hiện bởi người có kế hoạch sỡ hữu tài sản đó. Phần lớn trong đó, động lực mua bán đến từ các khoản phí (fee-driven). Giới đầu tư tư nhân (private equity) tiến hành mua liên tục vì muốn có thêm các khoản phí hay đặt nhiều thứ dưới sự quản lý của mình (things under management). Dĩ nhiên, mua thứ gì đó bằng tiền của người khác thì dễ hơn nhiều. Munger (hay Bershire Hathaway) luôn sài tiền của mình.

Sự mở rộng nguy hại

Có quá nhiều vấn đề lớn đang ập đến, cụ thể một loạt sự mở rộng nguy hại (wretched excess) của thế giới đầu tư, hay quan sát các thương vụ SPACs (SPAC là một công ty rỗng – shell company – được các nhà đầu tư lập nên với mục đích duy nhất là huy động vốn thông qua một vụ IPO) hay IPOs (niêm yết công chúng) của các công ty như Rivian hay Robinhoot, và hiện tượng Gamestop (các nhà đầu tư nhỏ lẻ chống lại các công ty bán khống). Hay điển hình như Bitcoin (thế giới crypto). Tương tự vậy, cũng có sự mở rộng nguy hại trong đầu tư mạo hiểm (venture capital) và các hình thức đầu tư tư nhân (private equity). Chúng ta đã tạo ra thị trường chứng khoán mà đại đa số xem như một nơi để cờ bạc. Có những giao dịch được tiến hành bởi những người thích khía cạnh may rủi (kiểu như đánh bạc ngắn hạn), cũng có những giao dịch là các khoản đầu tư dài hạn (để phục vụ cho tuổi già chẳng hạn). Nếu là nhà độc tài của thế giới, Munger sẽ không cho phép thị trường chứng khoán trượt khỏi vòng kiểm soát và trở thành sân chơi bài bạc may rủi. Ông sẽ tấn công vào các khoản thu lợi ngắn hạn (short-term gains) khiến cho thị trường trở nên kém thanh khoản, đồng thời tách biệt khía cạnh may rủi (gambling parlor) với việc phát triển vốn hợp pháp của quốc gia (legitimate capital development). Một cuộc ly dị giữa hai nhánh này phải diễn ra.

Ai ai cũng thích đặt cược ngắn hạn, bởi nó giống như việc một đám người vui vẻ say sưa tại một bữa tiệc mà không tính đến hậu quả. Chúng ta không cần kiểu mở rộng nguy hại này. Nó tạo ra các hậu quả siêu tồi tệ. Rõ ràng, cuộc mở rộng nguy hại trong thập niên 20 đã tạo ra Đại Suy Thoái, rồi từ đó tạo ra kẻ đồ sát Hitler. Khi đang say sưa trong bữa tiệc, thì một ai đó đang móc tiền từ túi của bạn (zero sum game – cuộc chơi có tổng bằng không). Với quy mô mở rộng hiện tại thì hậu quả to lớn sắp đến rất khó lường.

Tinh thần lạc quan và thế giới tỵ hiềm

Chúng ta phải lạc quan vào năng lực của nền văn minh kỷ thuật hiện đại (technical civilization). Nếu quan sát 100 năm vừa diễn ra, từ 1922 đến 2022, hầu hết các hình thức phát triển hiện đại (modernity) đều diễn ra trong khung thời gian này. 100 năm trước 1922, cũng có một làn sóng hiện đại khác tuy nhỏ hơn. Còn trước đó 200 năm, mọi thứ dường như có vẻ giông giống nhau suốt vài nghìn năm. Cuộc sống cực kỳ khắc nghiệt, ngắn ngủi và đầy hạn chế. Cụ thể, không có hệ thống in ấn hay điều hòa, không có y học hiện đại, một giai đoạn chúng ta không có cái gì gọi là “nhu cầu thực sự của con người”. Thực sự mọi thứ đã thay đổi sâu sắc như thế nào khi lần đầu nhân loại có cái gọi là đầu máy hơi nước, tàu thủy, đường sắt, một chút cải thiện trong canh tác nông nghiệp, một chút cải thiện trong hệ thống dẫn nước (plumbing) – tất cả chỉ xảy ra trong 100 năm trước 1922. Sau đó, 100 năm tiếp theo đã cho chúng ta hệ thống truyền tải điện mọc khắp nới, y học hiện đại, ngành ô tô, máy bay, thu âm, phim ảnh, điều hòa. Chúng ta được ban phước quá nhiều thứ. Thời điểm đó nếu bạn muốn có ba đứa con, bạn phải đẻ 6 đứa, bởi có xác suất tới 50% chết từ trong phôi thai. Đó là những thứ mà tổ tiên chúng ta đối diện. Bạn có hình dung được sự đau đớn của việc chứng kiến một nửa số con trong gia đình chết mất. Những tiến bộ to lớn mà nền văn minh đạt được thật phi thường trong 200 năm vừa qua, mà phần lớn sôi sục trong 100 năm gần nhất. Các nhu cầu cơ bản của nhân loại đã phần nào được lấp đầy. Như ở Mỹ, vấn đề lớn của người nghèo là họ có thể trở nên quá phát phì (do ăn thức ăn nhanh), trong khi tại quá khứ có thể họ ở trên bờ vực chết đói. Những gì đang diễn ra, quá đỗi thú vị. Tiêu chuẩn sống đã gia tăng đáng kể, sự tự do, sự biết mất dần dần của bất bình đẳng sắc tộc, một sự tiến bộ to lớn đã diễn ra. Tuy nhiên, con người gần như ít hạnh phúc với tình trạng hiện tại hơn so với quá khứ (lúc mọi thứ khắc nghiệt hơn nhiều). Có một lời giải thích đơn giản cho việc này, thế giới không bị chi phối bởi sự tham lam (greed) mà bởi sự tỵ hiềm (ghen tị) (envy). Dù tốt hơn xưa gấp 5 lần, nhưng chúng ta đã xem chuyện này là hiển nhiên và chỉ lưu tâm đến việc người này có cái này, người kia có cái kia – thứ mà chúng ta không có.

Đó là lý do tại sao Chúa phải hiện xuống trước Moses (một nhà tiên tri quan trọng trong Do Thái giáo, Kitô giáo và Hồi giáo): “con không thể ghen tỵ với vợ người hay thậm chí với con lừa của người ta”. Ngay cả những người Do Thái cổ xưa còn gặp vấn đề với tỵ hiềm. Rõ ràng, thói ghen tỵ tệ hại này đã hằn sâu trong bản chất con người. Munger chia sẻ: “Những ai ở lứa tuổi của tôi đều đi qua giai đoạn Đại Suy Thoái, thời điểm mọi thứ trở nên khó khăn không thể tưởng tượng nổi. Thật kỳ lạ, khi đó, tôi vẫn cảm thấy an toàn khi bước vòng quanh Omaha vào buổi chiều hơn là bây giờ đi vòng quanh khu dân cư của tôi ở Los Angeles (sau khi nắm trong tay khối tài sản lớn lao này). Tôi chả có cách nào giải quyết vấn đề này. Tôi không thể thay đổi sự đã rồi – có quá nhiều người không hạnh phúc và cảm thấy bị lạm dụng hay phân biệt đối xử, dù mọi thứ đã được cải thiện 600% – chỉ vì luôn có người có nhiều hơn chúng ta. Hãy suy tư về việc chi tiêu vô độ của giới giàu có (pretentious expenditures) – ai lại cần một cái đồng hồ Rolex để cuối cùng có thể bị tấn công hay ăn trộm. Ý tôi là mọi người luôn có ham muốn chi tiêu vô độ – điều này đã giúp thúc đẩy nhu cầu hay tăng trưởng kinh tế trong xã hội tư bản hiện đại. Lời khuyên của tôi dành cho các bạn trẻ là không được phép rơi vào vòng xoáy này. Việc chi tiêu vô độ sẽ dẫn bạn đến địa ngục, và thế giới tiêu dùng đó không giúp chúng ta hạnh phúc. Nhưng phải thừa nhận, điều này đã dẫn dắt nền văn minh mà chúng ta đang có đi kèm với rất nhiều bất mãn.”